Skip to content

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 11 सावित्री बाई फुले

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 11 सावित्री बाई फुले

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 11 सावित्री बाई फुले

अभ्यासः (Exercise)
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-(एक पद में उत्तर दीजिए-)
(क) कीदृशीनां कुरीतीनां सावित्री मुखर विरोधम् अकरोत्?
(ख) के कूपात् जलोद्धरणम् अवारयन्?
(ग) का स्वदृढनिश्चयात् न विचलति?
(घ) विधवानां शिरोमुण्डनस्य निराकरणाय सा कैः मिलिता?
(ङ) सी कासां कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत?
उत्तरम्:
(क) सामाजिककुरीतीनाम्।
(ख) उच्चवर्गीयाः
(ग) सा (सावित्री बाई फुले)
(घ) नापितैः।
(ङ) कन्यानाम्।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) किं किं सहमाना सावित्रीबाई स्वदृढनिश्चयात् न विचलति?
(ख) सावित्रीबाईफुलेमहोदयायाः पित्रोः नाम किमासीत्?
(ग) विवाहानन्तरमपि सावित्र्याः मनसि अध्ययनाभिलाषा कथम् उत्साहं प्राप्तवती?
(घ) जलं पातुं निवार्यमाणाः नारीः सा कुत्र नीतवती किञ्चाकथयत्?
(ङ) कासां संस्थानां स्थापनायां फुलेदम्पत्योः अवदानं महत्त्वपूर्णम्?
(च) सत्यशोधकमण्डलस्य उद्देश्य किमासीत्?
(छ) तस्याः द्वयोः काव्यसङ्कलनयोः नामनो के?
उत्तरम्:
(क) स्व उपरि धूलिं प्रस्तरखण्डान् च सहमाना सावित्रीबाई स्वदृढनिश्चयात् न विचलति।
(ख) सावित्रीबाईफुलेमहोदयायाः मातुः नाम लक्ष्मीबाई पितुः च नाम खण्डोजी आस्ताम्।
(ग) विवाहानन्तरमपि सावित्र्याः मनसि अध्ययनाभिलाषा स्वपत्युः प्रयत्नेन उत्साहं प्राप्तवती।
(घ) जलं पातुं निवार्यमाणाः नारी: सा निजगृहं नीतवती। तडागं दर्शयित्वा अकथयत् च यत् यथेष्टं जलं नयत। सार्वजनिकोऽयं तडागः। अस्मात् जलग्रहणे नास्ति जातिबन्धनम्।
(ङ) “महिला सेवा मण्डल’ ‘शिशुहत्या प्रतिबन्धक गृह’ इति संस्थानां स्थापनायां फुलेदम्पत्यो:अवदानं महत्वपूर्णम्।
(च) सत्यशोधकमण्डलस्य उद्देश्य उत्पीडितानां समुदायानां स्वाधिकारान प्रति जागरणं आसीत्।
(छ) तस्याः द्वयोः काव्यसङ्कलनयोः नामनी ‘काव्यफुले’ ‘सुबोध रत्नाकर’ च स्तः।

प्रश्न 3.
रेखांकितपदानि अधिकृत्य प्रश्ननिर्माणम् कुरुत-(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न का निर्माण कीजिए-)
(क) सावित्रीबाई, कन्याभिः सविनोदम् आलपन्ती अध्यापने संलग्ना भवति स्म।
(ख) सा महाराष्ट्रस्य प्रथमा महिला शिक्षिका आसीत्।
(ग) सा स्वपतिना सह कन्यानां कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत।
(घ) तया मनुष्याणां समानतायाः स्वन्त्रतायाश्च पक्षः सर्वदा समर्थितः।
(ङ) साहित्यरचनया अपि सावित्री महीयते।
उत्तरम्:
(क) सावित्रीबाई काभिः सविनोदम् आलपन्ती अध्यापने संलग्ना भवति स्म?
(ख) सा कस्य प्रथमा महिला शिक्षिका आसीत्?
(ग) सा स्वपतिना सह कासाम् कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत?
(घ) तया केषाम् समानतायाः स्वतन्त्रतायाश्च पक्षः सर्वदा समर्थिनः?
(ङ) साहित्यरचनया अपि का महीयते?

प्रश्न 4.
यथानिर्देशमुत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क), इदं चित्रं पाठशालायाः वर्तते-अत्र ‘वर्तते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ख) तस्याः स्वकीयम् अध्ययनमपि सहैव प्रचलति-अस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं किम्?
(ग) अपि यूयमिमां महिला जागीथ-अस्मिन् वाक्ये ‘यूयम्’ इति पदं केभ्यः प्रयुक्तम्?
(घ) सा ताः स्त्रियः निजगृहं नीतवती-अस्मिन् वाक्ये ‘सा’ इति सर्वनामपदं कस्यै प्रयुक्तम्?
(ङ) शीर्णवस्त्रावृताः तथाकथिताः निम्नजातीयाः काश्चित् नार्यः जलं पातुं याचन्ते स्म-अत्रे ‘नार्यः’ इति पदस्य विशेषणपदानि कति सन्ति, कानि न इति लिखत?
उत्तरम्:
(क) चित्रम्
(ख) अध्ययनम्
(ग) छात्रेभ्यः
(घ) सावित्रीबाई महोदयायै
(ङ) चत्वारि। शीर्णवस्त्रावृताः, तथाकथिताः, निम्नजातियाः, कश्चित्।

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि पदानि आधृत्य वाक्यानि रचयत-(निम्नलिखित पदों के आधार पर वाक्यों की रचना कीजिए-)
(क) स्वकीयम्,
(ख) सविनोदम्,
(ग) सक्रिया,
(घ) प्रदेशस्य,
(ङ) मुखरम्,
(च) सर्वथा।
उत्तरम्:
(क) छात्रः स्वकीयं पुस्तकम् आदाय गच्छति।
(ख) रामः सविनोदम् मित्रेण सह वार्तयति।
(ग) सावित्रीबाई फुले नारीजागरणे सक्रिया आसीत्।
(घ) महाराष्ट्र प्रदेशस्य इयं रत्नम् अस्ति।
(ङ) साः नारी जागरणे मुखरम् कार्यम् अकरोत्।
(च) सावित्रीबाई सर्वथा नारी जागरणे समर्पिता आसीत्।

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानि पदानि आधृत्य वाक्यानि रचयत-(निम्नलिखित पदों के आधार पर वाक्य-रचना कीजिए-)
(क) उपरि,
(ख) आदानम्,
(ग) परकीयम्,
(घ) विषमता,
(ङ) व्यक्तिगतम्,
(च) आरोहः,
उत्तरम्:
(क) वृक्षस्य उपरि खगाः तिष्ठन्ति।
(ख) विद्यायाः आदान-प्रदानं सदैव कुर्यात्।।
(ग) कदापि परकीयम् अन्नं वृथा न कुर्यात्।
(घ) नारी-नरयोः कदापि विषमता न भवेत्।
(ङ) वयं व्यक्तिगतम् स्वार्थं त्यक्त्वा सर्वहितम् चिन्तयेम।
(च) वृक्षे आरोहः हानिकरः अपि भवति।

(आ) अधोलिखितपदानां समानार्थकपदानि पाठात् चित्वा लिखत-(निम्नलिखित पदों के समानार्थक पद पाठ से चुनकर लिखिए-)

मार्गे,            अविरतम्,            अध्यापने,            अवदानम्,             यथेष्टम्,             मनसि

(क) शिक्षणे – …………………………………………………
(ख) पथि – …………………………………………………
(ग) हृदये। – …………………………………………………
(घ) इच्छानुसारम् – …………………………………………………
(ङ) योगदानम् – …………………………………………………
(च) निरन्तरम् – …………………………………………………
उत्तरम्:
(क) शिक्षणे – अध्यापने
(ख) पथि – मार्गे
(ग) हृदये – मनसि
(घ) इच्छानुसारम् -यथेष्टम्
(ङ) योगदानम् – अवदानम्।
(च) निरन्तरम् – अविरतम्

प्रश्न 7.
(अ) अधोलिखितानां पदानां लिङ्ग, विभक्ति वचनं च लिखत-(निम्नलिखित पदों के लिङ्ग, विभक्ति और वचन लिखिए-)

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 11 सावित्री बाई फुले Q7
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 11 सावित्री बाई फुले Q7.1

प्रश्न 7.
(आ) उदाहरणमनुसृत्य निर्देशानुसारं लकारपरिवर्तनं कुरुत-(उदाहरण के अनुसार निर्देशानुसार काल परिवर्तन कीजिए-)
यथा- सा शिक्षिका अस्ति। (लङ्लकारः) सो शिक्षिका आसीत्।
(क) सा अध्यापने संलग्न भवति। (लूटलकार:) ……………………………………
(ख) सः त्रयोदशवर्षकल्पः अस्ति। (लङ्लकार:) ……………………………………
(ग) महिलाः तडागात् जलं नयन्ति। (लोट्लकार:) ……………………………………
(घ) वयं प्रतिदिनं पाठं पठामः। (विधिलिङ) ……………………………………
(ङ) किं यूयं विद्यालयं गच्छथ? (लुट्लकार:) ……………………………………
(च) ते बालकाः विद्यालयात् गृहं गच्छन्ति। (लङ्लकारः) ……………………………………
उत्तरम्:
(क) सा अध्यापने संलग्ना भविष्यति।
(ख) सः त्रयोदशवर्षकल्पः आसीत्।
(ग) महिलाः तडागात् जलम् नयन्तु।
(घ) वयं प्रतिदिनं पाठम् पठेम।
(ङ) किं यूयं विद्यालयम् गमिष्यथ?
(च) ते बालकाः विद्यालयात् गृहम् अगच्छन्।

अतिरिक्त-अभ्यासः
प्रश्न 1.
गद्याशं पठित्वा अधोदत्तान् प्रश्नान् उत्तरत-(गद्यांश पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर दीजिए-)।
एकदा सावित्र्या मार्गे दृष्टं यत् कूपं निकषा शीर्णवस्त्रावृताः तथाकथिता: निम्नजातीयाः काश्चित् नार्यः जलं पातुं याचन्ते स्म। उच्चवर्गीयाः उपहासं कुर्वन्तः कुपात् जलोद्धरणम् अवारयन्। सावित्री एतत् अपमानं सोढुं नाशक्नोत्। सा ताः स्त्रियः निजगृहं नीतवती। तडार्ग दर्शयित्वा अकथयत् च यत् यथेष्टं जलं नयत। सार्वजनिकोऽयं तडागः। अस्मात् जलग्रहणे नास्ति जातिबन्धनम्। तया मनुष्याणां समानतायाः स्वतन्त्रतायाश्च पक्षः सर्वदा सर्वथा समर्थितः।
I. एकपदेन, उत्तरत- (एक पद में उत्तर दीजिए-)
1. के जलोद्धरणम् अवारयन्? ……………………………………
2. शीर्णवस्त्रावृताः स्त्रियः किं पातुम् इच्छन्ति स्म? ……………………………………
3. सावित्री ताः स्त्रियः कुत्र नीतवती? ……………………………………
4. सावित्री ताः गृहं नीत्वा किम् अदर्शयत्? ……………………………………

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-)
1. सावित्री शीर्णवस्त्रावृताः महिलाः कुत्र अपश्यत्? ……………………………………
2. सावित्री कीदृशम् अपमानं सोढुं न अशक्नोत्? ……………………………………
3. तडागं दर्शयित्वा सा ता: महिलाः किम् अकथयत्? ……………………………………

III. भाषिककार्यम् (भाषा-कार्य-)
1. ‘सार्वजनिकोऽयं तडाग:’- अत्र विशेष्यपदम् किम्? ………………………..
2. समानार्थकम् चित्वा लिखत- (i) स्त्रियः = …………………….. (ii) अनयत् = ………………………..
3. उपसर्ग निर्दिशत- (i) अपमानम् = ……………………….. (ii) उपहासम् = ………………………..
4. सन्धि विच्छेदं वा कुरुत-
(i) जलोद्धरणम् = ……………………….. + ……………………….. (ii) न + अशक्नोत् = ………………………..
5. यथानिर्देशम् रिक्तस्थानानि पूरयत।
(i) समानताया:- ……………………….. लिङ्गम् ……………………….. विभक्तिः ……………………….. वचनम्
(ii) नार्यः- ……………………….. लिङ्गम् ……………………….. विभक्तिः ……………………….. वचनम्
(iii) नयत- ……………………….. धातुः ……………………….. लकार: ……………………….. पुरुषः ……………………….. वचनम्
(iv) याचन्ते- ……………………….. धातुः ……………………….. लकारः ……………………….. पुरुषः ……………………….. वचनम्।
उत्तरम्:
I.
1. उच्चवर्गीयाः
2. जलम्
3. निजगृहम्
4. तडागम्

II.
1. सावित्री मार्गे कूपं निकषा शीर्णवस्त्रावृताः महिलाः अपश्यत्।
2. उच्चवर्गीयाः निम्नजातीयाः स्त्रीणाम् उपहासम् अकुर्वन्, सावित्री एतत् अपमानम् सोढुं न अश्नोत्।
3. सा ताः महिलाः अकथयत्-यथेष्टं जलं नयत; अत्र जलग्रहणे नास्ति जातिबन्धनम्।

III.
1. तडागः
2. (i) नार्यः
(ii) नीतवती
3. (i) अप
(ii) उप
4. (i) जल + उद्धरणम्
(ii) नाशक्नोत्
5. (i) स्त्री, षष्ठी, एक
(ii) स्त्री, प्रथमा, बहु
(iii) नी, लोट्, मध्यम, बहु
(iv) याच्, लट्, प्रथम, बहु

प्रश्न 2.
परस्परं मेलयत लिखत च-(परस्पर मेल कीजिए और लिखिए-)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 11 सावित्री बाई फुले Q2
उत्तरम्:
(क) सततम्-अविरतम्, तिरस्कार:-अपमानः, परिणीता-विवाहिता, अजायत–जन्म अलभत, अध्ययनम्-पठनम्।।
(ख) समानता-विषमता, निम्नजातीयाः-उच्चजातीयाः, आदाय-प्रदाय, स्वीकरणम्-निराकरणम् प्रथम:-अन्तिमः।

प्रश्न 3.
अधोदत्तानां पदानां वाक्यप्रयोगं कुरुत-(निम्नलिखित पदों का वाक्यप्रयोग कीजिए-)
2. विरोधम्- = ……………………………………
3. स्त्रीशिक्षायाः = ……………………………………
4. संस्थाः = ……………………………………
5. प्रथमम् = ……………………………………
उत्तरम्
1. महापुरुषाः सर्वदा जनकल्याण-कार्येषु रताः।
2. वयम् अस्पृश्यतायाः विरोधं कुर्मः।
3. सांवित्री बाई स्त्रीशिक्षायाः समर्थनम् अकरोत्।
4. सा अनेकाः संस्थाः सञ्चालयति स्म।
5. अहं कविता-प्रतियोगितायाम् प्रथमं पुरस्कारम् अविन्दम्। ।

प्रश्न 4.
मञ्जूषायाः सहायतया कथायां रिक्त स्थानानि पूरयत-(मंजूषा की सहायता से कहानी के रिक्त स्थान पूरे कीजिए-)
एकदा सावित्र्या ……………………….. ष्टं यत् कूपं ……………………….. शीर्णवस्त्रावृताः काश्चित् ……………………….. जलम् पातुं याचन्ते स्म। उच्चवर्गीयाः ……………………….. कुर्वन्तः कूपात् जलोद्धरणम् अवारयन्। सावित्री एतत् । ……………………….. सोढुं नाशक्नोत्। सा ताः स्त्रिय: ……………………….. नीतवती। ……………………….. दर्शयित्वा अकथयत् च यत् यथेष्टं ……………………….. नयत।

निजगृहम्,          उपहासम्,              कूपम्,                निकषा,            मार्गे,           जलम्,            नार्यः            अपमानम्

उत्तरम्:
मार्गे, निकषा, नार्यः, उपहासम्, अपमानम्, निजगृहम्, कूपम्, जलम्।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः
प्रश्न 1.
प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं पदं चित्वा वाक्यपूर्ति कुरुत-(दिए गए विकल्पों में से उचित पद चुनकर वाक्यपूर्ति कीजिए-)
1. इयं प्रबन्धन-समितिः ……………………….. कौशलेन सञ्चालयति। (विद्यालयस्य, विद्यालये, विद्यालयम्)
2. ……………………….. जनाः भ्रष्टाचारणेन व्याकुलाः सन्ति। (सर्वाः, सर्वः, सर्वे)।
3. सावित्री बाई स्वदृढनिश्चयात् न ……………………….. । (विचलत्, विचलति स्म, अविचलत्)
4. उच्चवर्गीयाः तासां स्त्रीणाम् ……………………….. अकुर्वन्। (उपहासः, उपहासम्, उपहास)
5. अस्य मण्डलस्य ……………………….. किम् आसीत्? | (उद्देश्य, उद्देश्यः, उद्देश्यम्)
6. देशस्य ……………………….. वीराः प्राणान् अपि त्यजन्ति। (रक्षाय, रक्षायै, रक्षायाः)
7. ते ……………………….. जलोद्धरणम् निवारयन्ति स्म। (कूपेन, कूपम्, कुपात्)
उत्तरम्:
1. विद्यालयम्
2. सर्वे
3. विचलति स्म
4. उपहासम्
5. उद्देश्यम्
6. रक्षायै
7. कूपात्।

प्रश्न 2.
उचितं विकल्पं प्रयुज्य प्रश्ननिर्माणम् कुरुत-(उचित विकल्प का प्रयोग करके प्रश्ननिर्माण कीजिए-)
1. सा स्वविद्यालये कन्याभिः सविनोदं आलपति। (कीदृशम्, कथं, केन)
2. कश्चित् जनः सावित्र्याः उपरि धूलिंम् क्षिपति। (कस्य, कस्याः, कस्याम्)
3. सा अध्यापने संलग्ना। (कस्याम्, कस्मिन्, केन)
4. नववर्षदेशीया सा फुलेमहोदयेन परिणीता। (कम्, केन, कस्य)
5. बालिकानां कृते सा अपरं विद्यालयम् आरभत। (केषाम्, कस्य, कासाम्)
उत्तरम्:
1. सा स्वविद्यालये कन्याभिः कथं आलपति?
2. कश्चित् जनः कस्याः उपरि धूलिंम् क्षिपति?
3. सा कस्मिन् संलग्ना?
4. नववर्षदेशीया सा केन परिणीता।।
5. कासां कृते सा अपरं विद्यालयम् आरभत।

पाठ का परिचय (Introduction of the Lesson)
शिक्षा हमारा अधिकार है। हमारे समाज के कई समुदायों को, जो लम्बे समय तक इससे वंचित रहे, इस अधिकार को पाने के लिए लम्बा संघर्ष करना पड़ा। इसकी प्राप्ति के लिए लड़कियों को विशेष रूप से विरोध का सामना करना पड़ा। यह पाठ इसी संघर्ष का नेतृत्व करने वाली सावित्री बाई फुले के योगदान पर केन्द्रित है।

पाठ-शब्दार्थ एवं सरलार्थ ||
(क) उपरि निर्मितं चित्रं पश्यत। इदं चित्रं कस्याश्चित् पाठशालायाः वर्तते। इयं सामान्या पाठशाला नास्ति। इयमस्ति महाराष्ट्रस्य प्रथमा कन्यापाठशाला। एका शिक्षिका गृहात् पुस्तकानि आदाय चलति। मार्गे कश्चित् तस्याः उपरि धूलिं कश्चित् च प्रस्तरखण्डान् क्षिपति। परं सा स्वदृढनिश्चयात् न विचलति। स्वविद्यालये कन्याभिः सविनोदम् आलपन्ती सा अध्यापने संलग्ना भवति। तस्याः स्वकीयम् अध्ययनमपि सहैव प्रचलति। केयं महिला? अपि यूयमिमां महिलां जानीथ? इयमेव महाराष्ट्रस्य प्रथमा महिला शिक्षिका सावित्री बाई फुले नामधेया।
शब्दार्थ : निर्मितम्-बने हुए। कस्याश्चित् (कस्याः + चित्)-किसी (का)। आदाय-लेकर। धूलिम्-धूल (को)। कश्चित्-कोई। प्रस्तरखण्डान्-पत्थर के टुकड़ों को। स्वदृढनिश्चयातु-अपने मजबूत निश्चय से। सविनोदम्-हँसी मजाक के साथ। आलपन्ती-बात करती हुई। अध्यापने-शिक्षण कार्य में संलग्ना-लगी हुई। स्वकीयम्-अपना। सहैव ( सह+एव)-साथ ही। नामधेया-नामक (नाम वाली)। इयमेव (इय + एव)-यही (यह ही)।

सरलार्थ : ऊपर बने हुए चित्र को देखो। यह चित्र किसी विद्यालय का है। यह सामान्य विद्यालय नहीं है। यह महाराष्ट्र का कन्याओं का पहला विद्यालय है। एक अध्यापिका घर से पुस्तकें लेकर चलती है। रास्ते में कोई उसके ऊपर धूल (को) और कोई पत्थर के टुकड़ों को फेंकता है। परन्तु वह अपने मजबूत इरादे से नहीं हटती है। अपने विद्यालय में कन्याओं से हँसी-मजाक के साथ बातचीत करती हुई वह शिक्षण कार्य में लगी होती है। उसकी अपनी पढ़ाई भी साथ ही चल रही है। यह महिला (स्त्री) कौन है? क्या आप लोग इस महिला को जानते हैं? यही महाराष्ट्र की पहली महिला अध्यापिका सावित्री बाई फुले नाम वाली हैं।

(ख) जनवरी मासस्य तृतीये दिवसे 1831 तमे ख्रिस्ताब्दे महाराष्ट्रस्य नायगांव-नाम्नि स्थाने सावित्री अजायत। तस्याः माता लक्ष्मीबाई पिता च खंडोजी इति अभिहितौ। नववर्षदेशीया सा ज्योतिबा फुले महोदयेन परिणीता। सोऽपि तदानीं त्रयोदशवर्षकल्पः एव आसीत्। यतोहि सः स्त्रीशिक्षायाः प्रबलः समर्थकः आसीत् अतः सावित्र्याः मनसि स्थिता अध्ययनाभिलाषा उत्सं प्राप्तवती। इतः परं सा साग्रहम् आङ्ग्लभाषाया अपि अध्ययनं कृतवती।
शब्दार्थ : ख्रिस्ताब्दे-ईस्वीय वर्ष में। नाम्नि-नामक (में)। अजायत- पैदा हुई। अभिहितौ-कहे गए। हैं। नववर्षदेशीया-नौ साल वाली। परिणीता-ब्याही गई। तदानीम्-तब। त्रयोदशवर्षकल्प:-तेरह वर्ष की आयु वाले। यतोहि-क्योंकि। समर्थकः-समर्थन करने (मानने) वाले। अध्ययनाभिलाषा-पढ़ने की इच्छा। उत्सम्-बढ़ोत्तरी। इतः परम्-इससे अधिक (इससे आगे/बाद)।

सरलार्थ : जनवरी महीने के तीसरे दिन सन् 1831 ईस्वीय वर्ष में महाराष्ट्र के नायगाँव नामक स्थान पर सावित्री ने जन्म लिया। उनकी माता लक्ष्मीबाई और पिता खंडोरी नाम वाले थे। नौ वर्ष की आयु वाली वह ज्योतिबा फुले जी के साथ ब्याही गईं। वह भी उस समये तेरह वर्ष के आयु वाले थे। क्योंकि वह स्त्रीशिक्षा के प्रबल समर्थक थे इसलिए सावित्री के मन में स्थित पढ़ाई करने की इच्छा बढ़ गई। इससे आगे उन्होंने आग्रहपूर्वक अंग्रेजी भाषा की भी पढ़ाई की।

(ग) 1848 तमे ख़िस्ताब्दे पुणे नगरे सावित्री ज्योतिबामहोदयेन सह कन्यानां कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत। तदानीं सा केवलं सप्तदशवर्षीया आसीत्। 1851 तमे ख्रिस्ताब्दे अस्पृश्यत्वात् तिरस्कृतस्य समुदायस्य बालिकानां कृते पृथक्तया तया अपरः विद्यालयः प्रारब्धः।।
सामाजिककुरीतीनां सावित्री मुखर विरोधम् अकरोत्। विधवानां शिरोमुण्डनस्य निराकरणाय सा साक्षात् नापितैः मिलिता। फलतः केचन नापिताः अस्यां रूढौ सहभागिताम् अत्यजन्। एकदा सावित्र्या मार्गे दृष्टं यत् कूपं निकषा शीर्णवस्त्रावृताः तथाकथिताः निम्नजातीयाः काश्चित् नार्यः जलं पातुं याचन्ते स्म। उच्चवर्गीयाः उपहासं कुर्वन्तः कूपात् जलोद्धरणं अवारयन्। सावित्री एतत् अपमानं सोढं नाशक्नोत्। सा ताः स्त्रियः निजगृहं नीतवती। तडागं दर्शयित्वा अकथयत् च यत् यथेष्टं जलं नयत। सार्वजनिकोऽयं तडागः। अस्मात् जलग्रहणे नास्ति जातिबन्धनम्। तया मनुष्याणां समानतायाः स्वतन्त्रतायाश्च पक्षः सर्वदा सर्वथा समर्थितः।

शब्दार्थ : कन्यानां कृते-कन्याओं के लिए। आरभत-आरम्भ किया। अस्पृश्यत्वात्-छुआछूत के कारण से। तिरस्कृतस्य-अपमानित (का)। समुदायस्य-समूह की। पृथक्तया-अलग से। अपरः-दूसरा। प्रारब्धः-आरम्भ किया। मुखरम्-तेज़ (जोर-शोर से)। शिरोमुण्डनस्य-सिर के मुंडन का। निराकरणाय-दूर करने के लिए।। साक्षात्-स्वयम्। नापितैः-नाइयों से। फलतः-फलस्वरूप। रूढौ-रूढ़ि में, रिवाज़ में। सहभागिताम्-सहयोग को। निकषा-पास। शीर्ण-फटा-पुराना, चिथड़ा। वस्त्रावृता (वस्त्र+आवृताः)-वस्त्रों से लिपटीं। निम्नजातीयाः-नीची जाति की। पातुम्-पीने के लिए। याचन्ते स्म-माँग रही थीं। उपहासम्-मज़ाक को। कुर्वन्तः-करते हुए। जलोद्धरणम् (जल+उद्धरणम्)-पानी निकालने को। अवारयन्-रोक रहे थे। सोढुम् (सह्+तुमन्)-सहने के लिये। नीतवती-ले आई। तडागम्-तालाब को। दर्शयित्वा-दिखाकर। यथेष्टम् यथा+इम्)-इच्छानुसार। नयत-ले जाओ। सार्वजनिकः-सभी लोगों के लिए। समर्थितः-समर्थन किया।

सरलार्थ : सन् 1848 ईस्वीय वर्ष में पुणे (पूना) नगर में सावित्री ने ज्योतिबा जी के साथ कन्याओं (लड़कियों) के लिए राज्य का पहला विद्यालय प्रारम्भ किया। उस समय वह केवल सत्रह साल की थी। सन् 1851 ईस्वीय वर्ष में छुआछूत के कारण अपमानित किए गए समूह की लड़कियों के लिए अलग से उन्होंने दूसरा विद्यालय आरम्भ किया।

सामाजिक (समाज से सम्बन्धित) बुराइयों का सावित्री ने ज़ोर-शोर से विरोध किया। विधवाओं के सिरों को मुंडवाने का निराकरण (प्रथा बंद करने के लिए) के लिए वह स्वयं नाइयों से मिलीं। फलस्वरूप कुछ नाइयों ने इस रिवाज़ में अपनी भागीदारी छोड़ दी। एक बार सावित्री ने देखा कि कुएँ के पास फटे हुए वस्त्रों में लिपटी कथित नीची जाति की कुछ स्त्रियाँ जल पीने के लिए माँग रही थीं। ऊँची जाति की स्त्रियाँ मज़ाक करती हुई कुएँ से पानी पिलाने को मना कर रही थीं। सावित्री इस अपमान को सह न सकी। वह उन स्त्रियों को अपने घर ले आई और तालाब दिखाकर कहा कि इच्छानुसार पानी (घर) ले जाओ। यह तालाब सब लोगों के लिए है। यहाँ से जल (पानी) लेने में जाति का बन्धन नहीं है। उन्होंने मनुष्यों की समानता और स्वतन्त्रता के पक्ष का समर्थन हमेशा पूरी तरह से किया।

(घ) “महिला सेवामण्डल’ ‘शिशुहत्या प्रतिबन्धक गृह’ इत्यादीनां संस्थानां स्थापनायां फुलेदम्पत्योः अवदानम् महत्वपूर्णम्। सत्यशोधकमण्डलस्य गतिविधिषु अपि सावित्री अतीव सक्रिया आसीत्। अस्य मण्डलस्य उद्देश्यम् आसीत् उत्पीडितानां समुदायानां स्वाधिकारान् प्रति जागरणम् इति।।
सावित्री अनेकाः संस्थाः प्रशासनकौशलेन सञ्चालितवती। दुर्भिक्षकाले प्लेग-काले च सा पीडितजनानाम् अश्रान्तम् अविरतं च सेवाम् अकरोत्। सहायता-सामग्रीव्यवस्थायै सर्वथा प्रयासम् अकरोत्। महारोगप्रसारकाले सेवारता सा स्वयम् असाध्यरोगेण ग्रस्ता 1897 तमे ख़िस्ताब्दे निधनं गता।
साहित्यरचनया अपि सावित्री महीयते। तस्याः काव्यसङ्कलनद्वयं वर्तते ‘काव्यफुले’ ‘सुबोधरत्नाकर’ चेति। भारतदेशे महिलोत्थानस्य गहनावबोधाय सावित्रीमहोदयायाः जीवनचरितम् अवश्यम् अध्येतव्यम्।

शब्दार्थ : प्रतिबन्धक-रोकने वाला। स्थापनायाम्-स्थापना में। अवदानम्-योगदान। गतिविधिषु-गतिविधियों में सक्रिया-सक्रिय। उत्पीडितानाम्-सताए गए का। स्वाधिकारान्-अपने अधिकारों के (प्रति)। जागरणम्-जगाना। प्रशासनकौशलेन-निर्देशन की कुशलता से। सञ्चालितवती-चलाया। दुर्भिक्ष काले-अकाल के दिनों में। अश्रान्तम्-बिना थके हुए। अविरतं-लगातार (निरन्तर)। सर्वथा-पूरी तरह से। महारोगप्रसारकाले-महान रोग के फैलाव के दिनों में सेवारता-सेवा में लगी हुई। ग्रस्ता-युक्त। गता-हो गई। महीयते-बढ़-चढ़कर हैं। काव्यसङ्कलनद्वयम्-दो काव्य संग्रह। गहनावबोधाय–गहराई से समझने के लिए। अध्येतव्यम्-पढ़ना चाहिए।

सरलार्थ : ‘महिला सेवा मंडल’, ‘शिशुहत्या प्रतिबन्धक गृह’ आदि संस्थाओं की स्थापना में फुले दम्पती को योगदान महत्त्वपूर्ण है। सत्यशोधक मंडल की गतिविधियों में भी सावित्री बहुत सक्रिय थीं। इस मंडल का उद्देश्य पीड़ित समुदायों को अपने अधिकारों के प्रति जगाना था।

सावित्री ने अनेक संस्थाओं को अपने निर्देशन की कुशलता से संचालित किया। अकाल के समय और प्लेग के समय उन्होंने पीड़ित लोगों की बिना थके और लगातार सेवा की। सहायता की वस्तुओं की व्यवस्था के लिए पूरा प्रयास किया। महारोग (प्लेग) के फैलाव के समय में सेवा में लगी हुई वे स्वयं इस महामारी से पीड़ित हो गई और सन् 1897 ई० में मृत्यु को प्राप्त हो गईं। | साहित्य रचना में भी सावित्री बढ़-चढ़ कर अर्थात आगे हैं। उनके दो काव्य संग्रह हैं-‘काव्य फुले’ और ‘सुबोध रत्नाकर’। भारत देश में महिलाओं के उत्थान (उन्नति) की स्थिति को गहराई से समझने के लिए सावित्री जी का जीवन परिचय अवश्य पढ़ना चाहिए।

The Complete Educational Website

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *